تار و سه‌تار دو ساز سنتی ایرانی هستند که هر دو در موسیقی ایرانی جایگاه ویژه‌ای دارند. این دو ساز با وجود شباهت‌های زیادی که دارند، تفاوت‌های چشمگیری نیز در ساختار، صدا، نواختن و کاربرد دارند. در این مقاله، به بررسی دقیق تفاوت‌ تار و سه‌تار و شباهت‌های آن‌ها می‌پردازیم تا درک بهتری از این دو ساز محبوب به دست آوریم.

 

شباهت‌های تار و سه تار

تار و سه‌تار دو ساز زهی از خانواده سازهای ایرانی هستند که از لحاظ ساختاری و شیوه نواختن، شباهت‌ها و تفاوت‌هایی دارند. در اینجا به شباهت‌های اصلی بین تار و سه‌تار می‌پردازیم:

خانواده سازها: هر دو ساز از خانواده سازهای زهی هستند که در موسیقی سنتی ایرانی نقش مهمی ایفا می‌کنند.

مقیاس موسیقایی: هر دو ساز قابلیت اجرای مقیاس‌های موسیقایی مختلف را دارند و می‌توانند ریزنکته‌ها و حالت‌های مختلف موسیقی ایرانی را به خوبی اجرا کنند.

تنظیم و کوک: هر دو ساز قابلیت تنظیم و کوک شدن به مقیاس‌ها و گام‌های مختلف موسیقی ایرانی را دارند.

اجزای مشترک: برخی از اجزای سازها مانند دسته، پرده‌ها، سیم‌ها و کاسه، در هر دو ساز وجود دارند، اگرچه در جزئیات ساختاری تفاوت‌هایی دارند.

موسیقی و رپرتوار: هر دو ساز می‌توانند قطعات مشابهی از موسیقی ایرانی را اجرا کنند و در گروه‌نوازی و تک‌نوازی به کار می‌روند.

این شباهت‌ها باعث شده که تار و سه‌تار هر دو نقش مهمی در حفظ و اجرای موسیقی سنتی ایرانی داشته باشند و نوازندگان بتوانند با استفاده از هر یک از این سازها، به اجرای دقیق و زیبا بپردازند.

تفاوت تار و سه‌تار در ساختار و ظاهر

تار و سه‌تار در عین داشتن شباهت‌هایی در خانواده و نحوه نواختن، تفاوت‌های قابل توجهی در ساختار و ظاهر دارند که به تفصیل به آنها می‌پردازیم:

شکل و اندازه کاسه: کاسه‌ی تار بزرگتر و به شکل گلابی است. این کاسه از چوب و پوست تشکیل شده و معمولا از چوب توت ساخته می‌شود. کاسه‌ی سه‌تار کوچکتر و گردتر است و بیشتر به صورت یکپارچه ساخته می‌شود. کاسه‌ی سه‌تار نیز معمولا از چوب توت تهیه می‌شود.

تعداد سیم‌ها: تار دارای ۶ سیم است که به صورت دو گروه سه‌تایی کوک می‌شوند. سه‌تار دارای ۴ سیم است که به صورت مجزا کوک می‌شوند.

طول دسته: دسته‌ی تار بلندتر از دسته‌ی سه‌تار است و پرده‌های بیشتری برای تغییر نت‌ها دارد. دسته‌ی سه‌تار کوتاهتر است و پرده‌های آن نیز کمتر و نزدیک‌تر به هم هستند.

وزن: به دلیل اندازه بزرگتر و ساختار پیچیده‌تر، سنگین‌تر از سه‌تار است. سبک‌تر و قابل حمل‌تر از تار است.

فرق تار و سه‌تار باعث شده که هر کدام از این سازها ویژگی‌های خاص خود را داشته باشند و در موقعیت‌های مختلف موسیقایی به کار روند. تار به دلیل صدای پرطنین و دامنه وسیع‌تر بیشتر در ارکسترها و گروه‌نوازی‌ها مورد استفاده قرار می‌گیرد، در حالی که سه‌تار به دلیل صدای لطیف‌تر و وزن سبک‌تر، برای تک‌نوازی‌ها و موقعیت‌های شخصی‌تر مناسب‌تر است.

تفاوت تار و سه‌تار در صدا

تار و سه‌تار هر دو از سازهای زهی مضرابی ایرانی هستند، اما صدای تولید شده توسط این دو ساز تفاوت‌های مشخصی دارد که به دلایل مختلفی از جمله ساختار فیزیکی و تعداد سیم‌ها بازمی‌گردد. در اینجا به تفاوت‌ تار و سه‌تار در صدای آن‌ها می‌پردازیم:

طبیعت صدای تولیدی:

صدای تار پرطنین، قوی و غنی است. به دلیل اندازه بزرگتر کاسه و تعداد سیم‌های بیشتر، صدای تار بسیار حجیم و گسترده به گوش می‌رسد. صدای سه‌تار لطیف‌تر، ملایم‌تر و نرم‌تر است. این صدا به دلیل کاسه کوچکتر و تعداد سیم‌های کمتر، سبکتر و ظریف‌تر به گوش می‌رسد.

دامنه صوتی:

دامنه صوتی تار وسیع‌تر است و به نوازنده امکان می‌دهد تا در گستره وسیعی از نوت‌ها و حالت‌های مختلف نواخته شود. دامنه صوتی سه‌تار محدودتر است، اما به دلیل صدای خاص و لطیف خود، می‌تواند احساسات دقیق‌تر و ظریف‌تری را منتقل کند.

حجم صدا:

صدای تار بلندتر و پرقدرت‌تر است. این حجم صدا باعث می‌شود که تار در فضای باز و در میان گروه‌های بزرگتر سازها به خوبی شنیده شود. صدای سه‌تار به طور طبیعی کم‌حجم‌تر است و برای اجراهای کوچکتر و فضاهای آرام‌تر مناسب‌تر است.

در مجموع، تار و سه‌تار هر دو صدایی زیبا و منحصر به فرد دارند که می‌تواند احساسات و حالات مختلف موسیقایی را به خوبی منتقل کند. انتخاب بین این دو ساز بستگی به سلیقه نوازنده و نوع موسیقی‌ای که قصد اجرای آن را دارد، خواهد داشت.

تفاوت تار و سه‌تار در نواختن

نواختن تار و سه‌تار تفاوت‌های قابل توجهی در تکنیک و شیوه اجرا دارند. این تفاوت‌ها به دلیل ساختار متفاوت این دو ساز و ویژگی‌های خاص هر یک از آن‌ها به وجود آمده است. در اینجا به فرق تار و سه‌تار می‌پردازیم:

مضراب و نحوه استفاده از آن

مضراب تار معمولا از فلز یا شاخ حیوانات ساخته می‌شود و به صورت انگشتانه در انگشت دست راست قرار می‌گیرد. نواختن تار با استفاده از مضراب فلزی نیازمند ضربات قوی‌تر و تکنیک‌های خاصی است که به تولید صدای پرطنین و قوی کمک می‌کند. اما در نواختن سه‌تار، نوازنده معمولا از ناخن انگشت سبابه برای ضربه زدن به سیم‌ها استفاده می‌کند. گاهی از یک تکه پلاستیک نازک به‌عنوان جایگزین ناخن انگشت سبابه برای نواختن سه‌تار استفاده می‌شود.

پوزیسیون دست چپ:

به دلیل دسته بلندتر و تعداد پرده‌های بیشتر، دست چپ نوازنده باید در طول دسته حرکت‌های بیشتری انجام دهد. تکنیک‌های مختلفی برای تغییر نت‌ها و اجرای تزئینات موسیقایی در تار وجود دارد که نیازمند دقت و مهارت بیشتری است. دسته سه‌تار کوتاهتر و پرده‌ها نزدیک‌تر به هم هستند، بنابراین دست چپ نوازنده نیازمند حرکت‌های کمتر و دقیق‌تر است. این ویژگی سه‌تار را برای اجرای نت‌های سریع و ملایم مناسب می‌کند.

تکنیک‌های مخصوص:

برخی تکنیک‌های خاص در نواختن تار شامل ضربه‌های قوی، شُر (نواختن سریع چند نت متوالی با یک ضربه مضراب) و انواع مضراب‌های راست و چپ است. تکنیک‌های ترکیبی مانند لرزش‌ها و گلیساندوها نیز در تار استفاده می‌شوند. در سه‌تار تکنیک‌های ملایم‌تر و دقیق‌تری مانند ریز (نواختن سریع و متوالی نت‌های یکسان)، تریل و بند (کشیدن سیم‌ها برای تغییر لحظه‌ای ارتفاع صدا) استفاده می‌شود.

دینامیک و حجم صدا:

به دلیل صدای پرطنین و قوی، تکنیک‌های نواختن تار نیازمند کنترل دینامیک بالاتری است تا بتوان از صدای بلند و پرقدرت به صدای آرام و ملایم تغییر کرد. صدای سه‌تار به طور طبیعی ملایم‌تر است، بنابراین نوازنده باید تکنیک‌های خاصی را برای کنترل و ایجاد تنوع در دینامیک صدا به کار گیرد.

هر دو ساز تار و سه‌تار با وجود شباهت‌هایی که در خانواده و نحوه نواختن دارند، تکنیک‌ها و ویژگی‌های خاص خود را دارند. نوازندگان باید با توجه به این تفاوت‌ها و ویژگی‌ها، تکنیک‌های خاص هر ساز را فراگیرند تا بتوانند بهترین صدا و اجرا را ارائه دهند.

تفاوت تار و سه‌تار در کاربرد

تار و سه‌تار دو ساز مهم در موسیقی سنتی ایرانی هستند که هرکدام کاربردها و نقش‌های خاصی در اجراها و سبک‌های مختلف موسیقی دارند. این تفاوت‌ها نه تنها به دلیل ویژگی‌های صوتی و ساختاری آن‌ها، بلکه به دلیل تاریخچه و سنت‌های موسیقایی نیز به وجود آمده است. در اینجا به تفاوت‌ تار و سه‌تار در کاربرد می‌پردازیم:

کاربردهای تار:

اجراهای گروهی و ارکسترال: تار به دلیل صدای پرقدرت و دامنه صوتی وسیع، در گروه‌نوازی‌ها و ارکسترهای موسیقی ایرانی نقش مهمی ایفا می‌کند. صدای قوی و پرطنین تار به خوبی در میان دیگر سازها شنیده می‌شود و می‌تواند نقش محوری در تنظیمات ارکسترال داشته باشد.

سبک‌های پیچیده و تکنیکی: تار برای اجرای قطعات پیچیده و تکنیکی بسیار مناسب است. تکنیک‌های مختلف نوازندگی تار، مانند ضربات قوی و سریع، امکان اجرای قطعات پر انرژی و با جزئیات بالا را فراهم می‌کند.

موسیقی کلاسیک و سنتی ایرانی: تار یکی از سازهای اصلی در موسیقی سنتی و کلاسیک ایرانی است و در اجرای دستگاه‌ها و ردیف‌های موسیقی ایرانی به کار می‌رود. این ساز به طور گسترده در اجرای قطعات قدیمی و کلاسیک استفاده می‌شود.

کاربردهای سه‌تار:

اجراهای تک‌نوازی و محفل‌های کوچک: سه‌تار به دلیل صدای ملایم و لطیف خود، برای اجراهای تک‌نوازی و محفل‌های کوچک بسیار مناسب است. این ساز به نوازنده امکان می‌دهد تا احساسات و حالات ظریف موسیقایی را به خوبی منتقل کند.

موسیقی عرفانی و آرام: صدای دلنشین سه‌تار اغلب در موسیقی‌های آرام و عرفانی به کار می‌رود. این ساز به دلیل طبیعت صدای ملایم خود، در ایجاد فضای آرام و متفکرانه بسیار موثر است.

آموزش و تمرین: سه‌تار به دلیل ساختار ساده‌تر و صدای لطیف‌تر، به عنوان ساز آموزشی برای مبتدیان و دانش‌آموزان موسیقی سنتی ایرانی مناسب است. همچنین برای تمرین‌های روزمره و خانگی، سه‌تار گزینه‌ی خوبی است زیرا حجم صدای کمتری تولید می‌کند و مناسب فضاهای کوچک است.

البته باید اذعان داشت که تار و سه‌تار هر دو نقش‌های منحصر به فرد و همیشگی در موسیقی ایرانی دارند و از مهم‌ترین و اصلی‌ترین سازها در قطعات موسیقی ماندگار ایرانی هستند.

تفاوت تار و سه تار در آموزش

آموزش تار و سه‌تار به دلیل تفاوت‌های ساختاری و ویژگی‌های خاص هر ساز، نیازمند روش‌ها و تکنیک‌های آموزشی متفاوتی است. در اینجا به فرق تار و سه‌تار در آموزش این دو ساز می‌پردازیم:

آموزش تار:

مضراب‌گیری و تکنیک‌های مضراب: یکی از اولین مراحل آموزش تار، یادگیری نحوه گرفتن مضراب فلزی و نواختن با آن است. نوازنده باید مهارت کافی برای ایجاد صدای پرقدرت و کنترل شده با مضراب فلزی را به دست آورد. تکنیک‌های مختلف مضراب‌گیری مانند مضراب راست، مضراب چپ، مضراب ریز و شُر در آموزش تار بسیار مهم هستند.

پوزیسیون دست چپ: به دلیل دسته بلندتر و پرده‌های بیشتر، آموزش پوزیسیون‌های مختلف دست چپ و حرکت‌های دقیق و سریع در طول دسته از اهمیت بالایی برخوردار است. نوازنده باید بتواند نت‌ها را به درستی روی پرده‌ها پیدا کند و تغییرات سریع نت‌ها را به خوبی اجرا کند.

کنترل دینامیک و حجم صدا: آموزش کنترل دینامیک و حجم صدا به دلیل صدای پرقدرت تار ضروری است. نوازنده باید بتواند از صدای بلند و پرطنین به صدای ملایم و آرام تغییر کند و این کنترل دینامیک در آموزش تاکید می‌شود.

قطعات پیچیده و ترکیبی: آموزش تار شامل یادگیری و اجرای قطعات پیچیده و ترکیبی است. قطعاتی که نیازمند تکنیک‌های متنوع و پیشرفته هستند و اجرای دقیق و سریع نت‌ها و تزئینات موسیقایی در آن‌ها اهمیت دارد.

آموزش سه‌تار:

مضراب‌گیری و تکنیک‌های مضراب: آموزش سه‌تار معمولا با یادگیری نحوه استفاده از ناخن یا مضراب پلاستیکی نازک آغاز می‌شود. تکنیک‌های مضراب‌گیری در سه‌تار شامل ریز، تریل، و ضربات نرم و ملایم است که به تولید صدای لطیف و ملایم کمک می‌کند.

پوزیسیون دست چپ: به دلیل دسته کوتاهتر و پرده‌های نزدیک‌تر به هم، آموزش پوزیسیون‌های دست چپ و تغییرات دقیق و سریع نت‌ها بر روی دسته کوتاهتر انجام می‌شود. نوازنده باید به خوبی با پرده‌های نزدیک و تکنیک‌های ملایم‌تر آشنا شود.

کنترل دینامیک و حجم صدا: آموزش کنترل دینامیک و حجم صدا در سه‌تار نیز اهمیت دارد، اما به دلیل صدای ملایم‌تر سه‌تار، این کنترل بیشتر بر روی تولید صدای لطیف و دقیق تمرکز دارد.

قطعات ملایم و احساسی: آموزش سه‌تار شامل یادگیری و اجرای قطعات ملایم و احساسی است. قطعاتی که نیازمند تکنیک‌های دقیق و ظریف هستند و به خوبی احساسات و حالات مختلف را منتقل می‌کنند.

هرچند آموزش تار و سه‌تار در اصول کلی نواختن سازهای زهی مشترک است، اما به دلیل تفاوت‌های ساختاری و صدایی، روش‌ها و تکنیک‌های آموزشی خاص خود را دارند. نوازندگان باید با توجه به ویژگی‌ها و تکنیک‌های هر ساز، مهارت‌های لازم را به دست آورند تا بتوانند بهترین اجرا را ارائه دهند.

Figure 7 تفاوت تار و سه‌تارا در ابعاد و فرم کاسه

شروع یادگیری

انتخاب بین تار و سه‌تار برای شروع یادگیری موسیقی بستگی به عوامل مختلفی دارد از جمله علاقه شخصی، هدف‌های موسیقایی و ویژگی‌های فیزیکی ساز. در اینجا به بررسی مزایا و معایب هر کدام برای شروع یادگیری می‌پردازیم تا به شما در تصمیم‌گیری کمک کنیم:

یادگیری تار:

صدای تار پرطنین و قوی است که ممکن است برای بسیاری از افراد جذاب باشد. ضمن اینکه یادگیری تار می‌تواند پیش‌زمینه خوبی برای نواختن سازهای دیگر مانند سنتور یا حتی سازهای غیرایرانی باشد. این ساز در سبک‌های مختلف موسیقی سنتی و حتی موسیقی‌های تلفیقی نیز مورد استفاده قرار گیرد.

اما باید درنظر گرفت تار بزرگتر و سنگین‌تر از سه‌تار است، بنابراین حمل و نقل و نگهداری آن ممکن است دشوارتر باشد. همچنین یادگیری تار نیاز به تمرینات بیشتری دارد، به‌خصوص در مورد مضراب‌گیری و پوزیسیون‌های دست چپ.

یادگیری سه‌تار:

سه‌تار به دلیل اندازه کوچکتر و وزن سبک‌تر، برای حمل و نقل راحت‌تر است. صدای لطیف‌تر و آرامش‌بخش‌تر سه‌تار ممکن است برای شروع یادگیری و تمرین‌های طولانی مدت مناسب‌تر باشد. همچنین به دلیل تکنیک‌های ساده‌تر و فاصله کمتر بین پرده‌ها، یادگیری سه‌تار معمولا برای مبتدیان آسان‌تر است.

اما صدای سه‌تار ممکن است در گروه‌نوازی‌ها و اجراهای بزرگتر به خوبی شنیده نشود. دامنه صوتی سه‌تار نسبت به تار کمتر است و گاهی برای اجرای قطعات پیچیده‌تر محدودیت‌هایی دارد.

در نتیجه و با توجه به انواع تفاوت تار و سه‌تار، برای مبتدیان، سه‌تار ممکن است گزینه بهتری باشد به دلیل سبکی و راحتی در حمل و نقل، تکنیک‌های ساده‌تر برای یادگیری اولیه و صدای ملایم و آرامش‌بخش که برای تمرین‌های طولانی مدت مناسب‌تر است.

با این حال، اگر به دنبال صدای پرقدرت و گسترده هستید و مشکلی با چالش‌های یادگیری تکنیک‌های پیچیده‌تر ندارید، تار می‌تواند انتخاب مناسبی باشد. در نهایت، بهترین راه این است که هر دو ساز را امتحان کنید و با توجه به سلیقه و علاقه شخصی خود تصمیم بگیرید. مشورت با یک استاد موسیقی نیز می‌تواند در این تصمیم‌گیری بسیار مفید باشد.

 

نتیجه‌گیری

تار و سه‌تار هر دو از سازهای ارزشمند موسیقی ایرانی هستند که هر کدام ویژگی‌ها و خصوصیات منحصر به فردی دارند. تفاوت‌ تار و سه‌تار در ساختار، صدا، نواختن و کاربرد باعث می‌شود هر کدام در جایگاه خاصی قرار گیرند. آموزش هر دو ساز نیاز به تمرین و دقت دارد، اما انتخاب بین این دو بستگی به سلیقه و توانایی‌های فردی دارد. با توجه به مطالب مطرح شده، انتخاب بهتر بودن هر کدام از این سازها نسبی است و بستگی به اهداف و علایق شخصی دارد.