آشنایی با دستگاه‌های آواز سنتی ایرانی

یکی از نکات مهمی که برای علاقه‌مندان به موسیقی سنتی ایرانی اهمیت دارد، آشنایی با انواع دستگاه آواز است. شاید برایتان جالب باشد که موسیقی سنتی ایرانی به موسیقی دستگاهی‌ هم شهرت دارد. موسیقی سنتی ایرانی یکی از انواع موسیقی در جهان است که به عقیده بسیاری از صاحب‌نظران توسط علی اکبر خانه فراهانی در 7 دستگاه و 5 آواز گردآوری شده است. موسیقی ایرانی مجموعه‌ای از آوازها و دستگاه‌ها را شامل می‌شود که به جای نغمه‌های پراکنده، موسیقی‌های منظم و دارای ردیف را خلق می‌کند.

موسیقی سنتی ایرانی، ریشه در فرهنگ و هنر ایرانی دارد و تاریخ کهن ایرانیان را یادآور می‌شود. این موسیقی از زمان باربد و نکیسا تا شجریان و بنان، با جان و دل ایرانیان پیوند عمیقی داشته است و هم اکنون نیز، یکی از بهترین و محبوب‌ترین انواع موسیقی در ایران است. اگرچه انواع دستگاه آواز در موسیقی سنتی ایرانی، به 7 نوع تقسیم می‌شوند، اما برخی شواهد نشان‌دهنده تقسیم‌بندی دستگاه‌های آواز ایرانی به 12 بخش است. با این حال، در این مطلب به معرفی 7 دستگاه اصلی و مهم موسیقی سنتی ایران می‌پردازیم:

 

منظور از دستگاه در موسیقی سنتی ایرانی چیست؟

اگر با موسیقی سنتی ایرانی آشنایی زیادی نداشته باشید،  احتمالا با این سوال مواجه شوید که دستگاه آواز چیست و چه کاربردی دارد؟ برای آشنایی با تعریف دستگاه آواز باید به گذشته‌های دور برگردیم و در زندگی خوانندگان و نوازندگان قدیمی، تجسس کنیم. شکل‌گیری دستگاه‌های آواز سنتی ایرانی به دورانی بر می‌گردد که هر یک از نوازندگان و موسیقی‌دانان قدیمی بر حسب ذوق و استعداد خود، قطعه‌ای را می‌نواختند. این قطعات به مرور زمان، به الگوهایی تبدیل شدند که در بیشتر موسیقی‌های دوران نواخته می‌شدند.

الگوهای شکل گرفته مذکور با گذر زمان بر اساس قوانین و قواعد مشخصی دسته‌بندی شده و تغییر پیدا کردند تا سرانجام، نام و اسامی خاصی پیدا کردند. مجموعه قطعات و نغمه‌های شکل گرفته در طول زمان، یک دستگاه را تشکیل می‌دهند. در واقع، یک دستگاه آواز مجموعه‌ای از نغمه‌ها یا گوشه‌ها است که در مواردی نظیر فاصله نت‌ها و گام با هم هماهنگی دارند.

هر کدام از انواع دستگاه آواز، حال و هوای خاصی دارد و حس و حال متفاوتی را در قلب و روح مخاطب ایجاد می‌کنند. به عنوان مثال اگر به موسیقی سنتی ایرانی توجه کرده باشید، بعضی از موسیقی‌های سنتی شما را غمگین و دلشکسته می‌کنند، در حالی که بعضی دیگر، موجب سرزندگی یا ایجاد حس غرور و افتخار می‌شوند. منظور از دستگاه، همان چگونگی قرار دادن انگشتان روی پرده‌های ساز است که در هر قطعه متفاوت خواهد بود. حال در این مطلب قصد داریم انواع دستگاه آواز را معرفی کنیم.

 

انواع دستگاه آواز در موسیقی ایرانی

هفت دستگاه آواز سنتی ایرانی در ادامه مورد بررسی قرار گرفته و ویژگی هر کدام از آن‌ها گفته می‌شود:

معرفی دستگاه شور

اغلب اساتید موسیقی سنتی ایران، دستگاه شور را مادر تمام دستگاه‌های آواز ایرانی می‌دانند. این دستگاه، دارای نواهای عامیانه و خاص‌پسند است و احساسات موسیقایی فراوانی را شامل می‌شود. بهتر است بدانید که دستگاه شور از انواع دستگاه آواز، دارای گوشه‌های مهمی چون شهناز است و گوشه درآمد و گوشه حسینی و رضوی را هم شامل می‌شود. دستگاه شور دارای سه جایگاه اجرایی، بالا دسته (محدوده دانگ اول)، وسط دسته (محدوده دانگ دوم) و پایین دسته (منطقه دانگ سوم در ناحیه اکتاو) است.

آوازهای دستگاه شور

از آوازهای دستگاه شور می‌توان به آواز ابوعطا اشاره کرد که نقطه اوج آن، گوشه حجاز است. آواز بیات کُرد یکی دیگر از انواع آواز ایرانی است که در دسته آوازهای دستگاه شور قرار می‌گیرد. آواز بیات کُرد که به عقیده بسیاری، به نوعی ادامه شور است، روی درجه پنجم صورت می‌گیرد. از دیگر آوازهای دستگاه شور می‌توان به آواز بیات ترک هم اشاره کرد. آواز بیات ترک بیشتر روی درجه سوم تاکید دارد. این آواز در واقع به ترک قشقایی اشاره دارد و گوشه‌های مشترکی با دستگاه ماهور دارد که از جمله آن‌ها می‌توان به خسروانی، شکسته و فیلی اشاره کرد.

 

دستگاه نوا

یک دستگاه آواز دیگر از انواع دستگاه‌های آواز سنتی ایرانی، دستگاه نوا است. دستگاه نوا، نه غم‌انگیز و نه شاد است، بلکه حالتی عرفانی و میانی دارد. به عقیده بعضی، دستگاه نوا یک دستگاه آواز مشتق از شور است. دستگاه نوا، گوشه‌های متعددی دارد که از جمله آن‌ها می‌توان به ناقوس، آواز مسیحی، عشاق، حزین، زهاوی، عراق و نیریز اشاره کرد. نی نوا، یکی از شاهکارهای معروف دستگاه نوا است که توسط استاد حسین علیزاده بر جای مانده است. از دیگر شاهکارهای اساتید معروف در دستگاه نوا می‌توان به ای دل اگر عاشقی در پی دلدار باش، علیرضا افتخاری اشاره کرد.

با دقت در دستگاه نوا می‌توان به این نکته پی برد که این دستگاه آواز، دارای فواصل و مایه گوش‌هایی است که پیوند آن را با دستگاه شور نشان می‌دهند. بهتر است بدانید که مقام نوا از بین 12 مقام، در مقام دوم اصلی موسیقی قرار دارد.  از ویژگی‌های مهم دستگاه نوا می‌توان به دانگ‌های نامساوی در آن اشاره کرد. بهتر است بدانید که گام نوا بدون محسوس است و فواصل آن به ترتیب یک پرده، نیم پرده، یک پرده، سه ربع پرده، سه ربع پرده و یک ربع پرده هستند. پرده‌های آواز نوا با پرده‌های آواز شور چندان تفاوتی ندارند.

شما عزیزان برای انتخاب ساز متناسب با دستگاه‌های موسیقی سنتی ایرانی می‌توانید به مطلب انتخاب ساز مراجعه کنید. جهت ثبت‌نام در کلاس‌های آموزش ساز موردعلاقه‌تان می‌توانید به سایت آموزشگاه موسیقی پژواک سر بزنید و با انتخاب ساز و کلاس حضوری یا آفلاین، یادگیری خود را شروع کنید.

 

دستگاه همایون

دستگاه همایون یک دستگاه آواز سنتی ایرانی است که حالتی شاهانه و اشرافی را در ذهن پدیدار می‌کند. این دستگاه، دارای نغمه‌هایی است که حتی در زورخانه‌ها هم استفاده می‌شوند. از جمله ویژگی‌های گام همایون می‌توان به برابر نبودن دانگ‌های همایون اشاره کرد؛ چرا که دانگ اول همایون، یک دوم نیم بزرگ و یک دوم بیش بزرگ و یک دوم کوچک است، در حالی که دانگ دوم، یک دوم کوچک و دو دوم بزرگ دارد. دستگاه همایون با دستگاه سه گاه و شور مرتبط است. به طوری که از طریق بم کردن نت سوم گام همایون می‌توان به شور وارد شد. گام همایون، همانند گام شور، پایین رونده است.

آوازهای دستگاه همایون

آواز شوشتری یکی از آوازهای دستگاه همایون است که بسیاری، آن را یک گوشه از دستگاه همایون دانسته‌اند. حتی به عقیده بعضی از اساتید، آواز شوشتری به عنوان یک دستگاه مستقل هم محسوب می‌شود. از تصنیف‌های شاد این آواز می‌توان به جینگ جینگ ساز میاد اشاره کرد. آواز بیات اصفهان به عنوان یکی از اصیل‌ترین و قدیمی‌ترین آوازهای دستگاه همایون، یکی از آوازهای عمیق و مناجات‌گونه ایرانی است.

 

دستگاه چهارگاه

دستگاه چهارگاه دیگر دستگاه آواز در موسیقی سنتی ایرانی است. این دستگاه بیشتر برای ساخت قطعات حماسی و ملی استفاده می‌شود. بهتر است بدانید که دستگاه چهارگاه یک گام خالص ایرانی محسوب می‌شود. همچنین بعضی از اساتید دنیای موسیقی سنتی ایرانی، مانند دکتر داریوش صفوت، دستگاه چهارگاه را مادر همه دستگاه‌ها یا همان دستگاه اصلی موسیقی سنتی ایرانی می‌دانند و دلیل آن هم، قدمت کمتر دستگاه شور است.

 

دستگاه چهارگاه دارای ترانه‌های معروفی است که از جمله آن‌ها می‌توان به وطنم ای شکوه پا بر جا از سالار عقیلی اشاره کرد. تصنیف معروف دختر ژولیده از علینقی وزیری، از تصنیف‌های آشنا و قدیمی است که در دستگاه چهارگاه خوانده شده است. همچنین، نوای حسینیِ ای اهل حرم میر و علمدار نیامد در این دستگاه آواز خوانده شده است.

از گوشه‌های دستگاه چهارگاه می‌توان به معربد، پهلوی، مخالف، نغمه، حصار، رجز، پیش زنگوله، درآمد، زنگ شتر، زنگوله، کرشمه، بسته نگار، زابل، مویه، نحوی و ناقوس اشاره کرد. گام چهارگاه را می‌توان مخلوطی از گام سه‌گاه و گام همایون دانست.

 

دستگاه سه گاه

دستگاه سه گاه را می‌توان به عنوان یک مورد از دستگاه‌های آواز سنتی ایرانی نام برد که بیشتر برای بیان احساسات غم و اندوه مناسب است. از مهم‌ترین گوشه‌های دستگاه سه گاه می‌توان به زنگ شتر، مویه، حصار، مخالف، درآمد و مغلوب اشاره کرد. این دستگاه، نغمه‌های سوزان و بسیار غم‌انگیزی دارد. البته، آهنگ‌هایی مانند گل اومد بهار اومد هم با مضمونی شاد و دلنشین در دستگاه سه گاه خوانده شده‌اند. دستگاه سه گاه را می‌توان یکی از دستگاه‌های مهم موسیقی اسلامی دانست. همچنین، آهنگ‌های دستگاه سه گاه دارای حالتی عامیانه و محلی هستند.

از نمونه‌های دستگاه سه گاه می‌توان به آلبوم‌های موسیقی رسوای دل و در خیال از استاد محمد رضا شجریان اشاره کرد. البته بسیاری از بزرگان موسیقی سنتی ایران، آواز ربنا را بهترین آواز سه گاه در ایران دانسته‌اند. حتما این آواز معروف را از استاد شجریان شنیده‌اید که در واقع، توسط این استاد، مرکب‌خوانی شده است. نوای دستگاه سه گاه به حدی محبوب است که حتی در موسیقی عربی و ترکی هم استفاده می‌شود. به گفته اساتید و بزرگان دنیای موسیقی، مقام‌های موسیقی عربی به 9 جنس اصلی و 9 خانواده پایه‌ای تقسیم می‌شوند که «سکاه» یکی از آن‌ها است. به عقیده بعضی از اساتید، سکاه موسیقی عربی در واقع همان معرب سه گاه است.

 

دستگاه ماهور

گذشته از دستگا‌های آواز سنتی ایرانی که غم‌انگیز و سوزان هستند، می‌توان به دستگاه ماهور اشاره کرد که حسی امیدآفرین و آرامشی بهاری در روح و جان ما پدید می‌آورد. برخلاف دستگاه‌های آواز دیگر که قلب ما را محزون می‌کنند، دستگاه ماهور یک نور امید در قلبمان و لبخندی بر لبانمان ایجاد می‌کند. برای درک بهتر حال و هوای دستگاه ماهور می‌توان به قطعات آن اشاره کرد. قطعات معروفی چون سروچمان در این دستگاه آواز خوانده شده‌اند. تصنیف ایران ای سرای امید از دیگر شاهکارهای امیدبخشی است که می‌توان برای دستگاه ماهور مثال زد.

از گوشه‌های دستگاه ماهور می‌توان به ساقی‌نامه، صفیر راک، حصار ماهور، زیرافکند، داد، طرب انگیز، طوسی، نیریز، شکسته، مجلس افروز، کرشمه راک، راک عبد‌الله، خسروانی، خاوران، نیشابورک، درآمد، مثنوی، مرادخانی، مقدمه داد، راک هندی، راک کشمیر، حزین و زنگوله اشاره کرد. درجه‌های گام ماهور با درجه‌های گام ماژور برابر هستند. حس ابهت و شکوه از مهم‌ترین احساساتی هستند که با شنیدن گوشه‌های دستگاه ماهور به سراغ مخاطب می‌آیند. البته، دستگاه ماهور را می‌توان به عنوان یکی از دستگاه‌های پر شور و هیجان‌انگیز معرفی کرد.

 

دستگاه راست پنجگاه

دستگاه راست پنجگاه از نظر پرده‌بندی مشابه دستگاه ماهور است. البته، نت‌های این دستگاه آواز در ایست و شاهد با دستگاه ماهور متفاوت هستند. این دستگاه آواز از بین دستگاه‌های دیگر موسیقی سنتی ایرانی، کم طرفدارتر است. گوشه‌های این دستگاه موسیقی سنتی مجموعا 40 نوع هستند. از جمله گوشه‌های دستگاه راست پنجگاه می‌توان به حزین، اصفهانک، نوروز عرب، زنگ شتر، عراق، نغمه، سپهر، آشور آوند، نوروز صبا، لیلی و مجنون و فرنگ اشاره کرد.

به عقیده بعضی از اساتید و بزرگان دنیای موسیقی سنتی ایرانی، دلیل کم طرفدار بودن این دستگاه آواز سنتی ایرانی در واقع محدود بودن آهنگسازان و خوانندگان در ایجاد خلاقیت است. آهنگ‌های این دستگاه موسیقی، می‌توانند احساسات متفاوتی را ایجاد کنند. با توجه به اینکه اجرای موسیقی سنتی در این دستگاه آواز بسیار سخت است، آهنگ‌های کمی هم در دستگاه آواز راست پنجگاه خوانده شده است.

یکی از تصنیف‌های معروف و شنیدنی دستگاه راست پنجگاه، دایه دایه وقت جنگه، است که یکی از ترانه‌های لری محبوب کشورمان محسوب می‌شود. همچنین، آلبوم ساز نو آواز نو و بهاران آبیدر از دیگر آهنگ‌های این دستگاه هستند. اگر به آثار استاد شجریان مراجعه کنید، آلبوم راست پنجگاه با صدای استاد شجریان و تار نوازی محمد رضا لطفی از محبوب‌ترین و دوست‌داشتنی‌ترین آوازهای ایرانی این دستگاه هستند.

 

جمع‌بندی

دستگاه آواز یکی از پراهمیت‌ترین بخش‌های موسیقی سنتی ایرانی است. در موسیقی سنتی کشور ما به طور کلی 7 دستگاه آواز وجود دارد که در این مطلب سعی کردیم به معرفی نمونه‌هایی از آوازها و گوشه‌های هر یک بپردازیم. هر کدام از دستگاه‌های موسیقی سنتی ایرانی ویژگی‌های خاص خودشان را دارند و گوشه‌های به‌خصوصی برای هر کدام از آن‌ها معرفی می‌شود که در این مطلب به شرح آن‌ها پرداختیم.