بربط (عود)
بربط که در زبان عربی عود نامیده می شود از سازهای زهی مضرابی (زخمه ای) مقید است که در ساخت آن چوب، زه، نایلون و استخوان به کار رفته است. بربط که یکی از مهم ترین و معمول ترین سازهای موسیقی ایران قدیم بوده، سازی است گلابی شکل از جنس چوب توت و گاه فوفل و آبنوس با کاسه ی طنینی بزرگ و دسته ی کوتاه به طول تقریبی ۸۵ سانتی متر. این ساز را هنگام نواختن به صورت افقی روی ران پا می گذارند، به صورتی که دسته در طرف چپ و کاسه ی طنینی طرف راست نوازنده قرار می گیرد.
اجزای تشکیل دهنده ی بربط
- کاسه ی طنینی و صفحه ی رو
کاسه ی طنینی بربط مانند گلابی است که از طول به دو قسمت مساوی تقسیم و از ترک های چوبی متعدد به هم پیوسته تشکیل شده است. ترک ها از یک سو در پایین کاسه و از دیگر سو نزدیک دسته به یکدیگر می رسند. صفحه‌ی روی بربط از جنس چوب است که به منظور صدادهی بهتر از چوب کاج استفاده می شود. دو دایره‌ی کوچک و یک دایره‌ی بزرگ تر مشبک از جنس استخوان برای خروج صدا از کاسه بر روی صفحه تعبیه شده است و خرک در قسمت پایین صفحه قرار می گیرد. بر روی صفحه، به فاصله ی کمی از خرک در محل برخورد مضراب با وترها، صفحه‌ی کوچک بیضی شکلی از جنس چوب یا استخوان چسبانده می‌شود تا به دلیل کوتاهی ارتفاع خرک، از برخورد مضراب با وترها صفحه ی اصلی ساییده نشود. - پل
در پنج نقطه از صفحه به طرف داخل کاسه پل هایی افقی متصل به صفحه وجود دارند که از تغییر شکل یافتن صفحه جلوگیری می‌کنند. - خرک و سیم گیر
خرک بربط قطعه چوبی به طول تقریبی ۱۰ سانتی متر است که در قسمت پایین کاسه قرار می‌گیرد و روی آن شیارهای کم عمقی برای عبور وترها ایجاد شده اند. در ساخت بعضی بربط ها، وترها به سیم گیری که در انتهای بدنه‌ی کاسه است وصل می‌شوند و در بعضی دیگر خرک وظیفه‌ی «سیم گیر» را نیز به عهده دارد، به این صورت که وترها در سوراخ هایی که روی خرک وجود دارند گره می‌خورند و به طرف گوشی ها می‌روند. معمولا خرک را مستقیما به صفحه‌ی رو نمی‌چسبانند و بین خرک و صفحه تکه ای چوب یا صدف قرار می‌دهند. - دسته
بربط دارای دسته‌ی کوتاه چوبی، تقریبا به اندازه‌ی یک سوم طول کاسه و قطر حدود ۱۰ سانتی متر است. در قدیم روی دسته‌ی بربط دستان بندی می‌شد ولی امروزه دسته فاقد دستان بندی است. بعضی تزیینات که در ساخت دسته به کار می‌روند مشابه خط دستان هستند. دسته از یک طرف به کاسه‌ی طنینی و از طرف دیگر به سرپنجه متصل است. - سرپنجه
سر پنجه یا جعبه‌ی گوشی ها محفظه ای ست توخالی که در ابتدای طول دسته قرار دارد و کمی متمایل به طرف عقب ساخته می‌شود. سر پنجه محل قرار گرفتن گوشی هاست و در هر یک از طرفین آن پنج گوشی قرار دارند. - گوشی ها
بربط دارای ۱۰ گوشی به تعداد وترهای ساز است. گوشی‌ها از جنس چوب به شکل میخ سرپهن ساخته می‌شوند که قسمت پهن آن ها بیرون سرپنجه و در دست چپ نوازنده برای کوک کردن وترها قرار می‌گیرد و انتهای باریک آنها درون سرپنجه فرو می‌رود و یک سر هر وتر به آن ها بسته می‌شود. - شیطانک
قطعه چوب باریک و کم ارتفاعی است به عرض دسته و ارتفاع حدود یک میلی متر، بین دسته و سرپنجه، که وترها از درون شیارهای کم عمق آن عبور می‌کنند. - تعداد و جنس وترها
بربط دارای ۱۰ وتر است که دو به دو با هم همصدا کوک می‌شوند. در بعضی بربط ها بم ترین وتر را تکی می‌بندند و بیشتر برای صدای و اخوان در نظر گرفته می‌شود. جنس وترها از زه روده‌ی تابیده‌ی گوسفند یا ابریشم تابیده با روکش فلزی و یا سیم های نایلونی با ضخامت های مختلف است. معمولا وترهای هشتم تا دهم روکش فلزی دارند. وترهای گیتار بر روی بربط صدادهی خوبی دارند. وترهایی خاص این ساز نیز در کارخانه ها ساخته می‌شوند که شماره‌ی ۵۰۴ آن مورد تأیید نوازندگان ایرانی است. - وسعت
وسعت معمول صدای بربط حدود دو اکتاو است که به علت کوتاهی دسته‌ی ساز حدود یک اکتاو و نیم از منطقه‌ی صوتی وسط، صدادهی بهتری دارد. - کوک وترها
روی دسته‌ی بربط، به علت عدم وجود دستان بندی، اجرای تمام فواصل موسیقی ایرانی مثل پرده. نیم پرده و ربع پرده ممکن است. به جز وتر بم، نسبت صوتی وترها با یکدیگر فاصله‌ی چهارم درست پایین رونده است. صدادهی حقیقی یک اکتاو بم تر از نت های نوشته شده است. - کلید نت نویسی
نت نویسی بربط معمولا با کلید سل خط دوم حامل است و چون از نت نوشته شده، یک اکتاو بم تر صدا می‌دهد بهتر است حدود یک اکتاو از میدان صدا در بم با کلید فای خط چهارم نت نویسی شود. - مضراب
جنس مضراب بربط از شاه پر پرندگان بزرگ یا پلاستیک نرم است که با انگشت‌های دست راست گرفته می‌شود. به استناد منابع تاریخی، بربط یک ساز ایرانی الاصل است و انواع آن نیز با تغییراتی در اروپا، ترکیه و کشورهای عربی معمول اند. بربط، سازی است که برای ایجاد صدای بم در گروه نوازی استفاده می شود و قدرت تک نوازی نیز دارد. تمام علائمی که در تئوری موسیقی برای ایجاد حالت ها و حرکات وجود دارند بر روی این ساز نیز قابل اجرا هستند.
