ایران/ در میان سازهای ایرانی، تنبک وضعیتی ویژه دارد. از یک‌سو برخی متخصصان، این ساز را سازی فرعی و تابع و پیرو می‌دانند که وظیفه‌ای جز پشتیبانی از سایر سازها ندارد؛ از سوی دیگر برخی از کارشناسان، پایه حفظ ریتم و سرعت را در ارکسترها، تنبک می‌دانند. به رغم این تفاوت دیدگاه، هر دو دسته، به یکسان این ساز باستانی را واجد اهمیت می‌دانند. از سوی دیگر آموزش تنبک، خصوصاً، در میان نونهالان شیوع فراوانی یافته است. محمدرضا طیار، مدرس و نوازنده تنبک است که بیش از دو دهه در این عرصه سابقه فعالیت دارد. فراگیری تنبک را در مرکز حفظ و اشاعه موسیقی تحت نظر استاد امیر بابک رکنی والا در سال 1370 آغاز کرد و برای تعلیم دف و دایره، محضر استاد مسعود حبیبی را درک کرده و درامز را از عین‌الله کیوان شکوه آموخته است. تومبا را هم در کشور کوبا زیرنظر پروفسور راموند و در ادامه تحت تعلیم همایون نصیری فراگرفته است. با محمدرضا طیار شأن و جایگاه تنبک، شیوه‌های آموزش، مخاطرات و بیراهه‌های تعلیم موسیقی را درمیان گذاشته‌ایم.

بنابه نقل مشهور، استاد حسین تهرانی تنبک را وارد گروه‌نوازی موسیقی ایرانی کرد. اما برخی منتقد این موضوع هستند. به نظر شما آیا ساز تنبک در ارکستراسیون موسیقی ایرانی جایگاه و حتی محوریت دارد؟

در تمام نظام‌های موسیقی دنیا سازهای کوبه‌ای سازهای اصلی و پایه هستند. به عبارت دیگر تمام سازها برای انجام وظایف ذاتی خود سرعت و ریتم را از این ساز می‌گیرند و در طول نوازندگی بر این اساس با هم هماهنگ می‌شوند. در موسیقی ایرانی هم ماجرا از همین قرار است. ریتم و سرعت یا تمپو در ارکسترها برعهده تنبک است. به این اعتبار، تنبک، سازی است که در موسیقی ایرانی محوریت دارد.

چند سالی است که استفاده از سازهای کوبه‌ای غیر ایرانی مرسوم شده است. آیا با ورود سازهای کوبه‌ای غیرایرانی جایگاه تنبک تضعیف نشده است؟

نه. با قطعیت می‌توانم به این سؤال جواب منفی بدهم چرا که معتقدم هر سازی در جایگاه خود می‌تواند مؤثر و تأثیرگذار باشد. پیش از این و قبل از ورود سازهای کوبه‌ای غیرایرانی نیز سازهای کوبه‌ای اصیل ایرانی جایگاه تعریف شده‌ای در موسیقی داشتند و مشکلی از این دست را در حوزه موسیقی تجربه نکردیم. اگر هر سازی در جایگاه خودش به طور صحیح استفاده شود قطعاً آسیب خاصی دیگر سازها را تهدید نمی‌کند به شرط اینکه تنظیم‌کننده‌ها و سرپرست‌های گروه‌های موسیقی افراد آگاه و متخصص باشند و بدانند چه سازهایی را باید در کجا استفاده کنند.

تب نوآوری و ابداع در عرصه نوازندگی، بسیار بالا گرفته است، به نظر شما نوآوری‌هایی که بعضی از نوازندگان سازهای کوبه‌ای خصوصاً تنبک در شیوه نوازندگی دارند چقدر بجا و منطقی است؟

متأسفانه برخی از نوازندگان ما از شیوه اصیل و صحیح نوازندگی دور شده‌اند. در درجه اول ما باید اصول و مبانی اولیه نوازندگی را آموخته باشیم تا بتوانیم در این حوزه نوآوری کنیم یا حرف تازه‌ای بزنیم. نوآوری، فرع بر آموزش صحیح است، مشکل اینجاست که بسیاری از نوازندگان با توجه به شیوه‌های نامعتبر آموزشی در حوزه موسیقی خود نیز به طور دقیق نتوانستند شیوه صحیحی را در نوازندگی بیاموزند و حالا در خروجی کار می‌بینیم دست به کارهایی می‌زنند که به هیچ کدام از شیوه‌های اصیل نوازندگی موسیقی پایبند نیست. با این شیوه هیچ وقت نمی‌توان حرف تازه‌ای در موسیقی زد یا راهی را پیش گرفت که باز هم بتوانیم نسلی آگاه و متخصص در حوزه موسیقی تربیت کنیم. این مشکل آنقدر بزرگ نیست که نتوان آن را حل کرد. با تربیت نوازندگان متعهد به اصالت‌ها می‌توانیم انتظار داشته باشیم نسل‌های آینده هم که وارد عرصه موسیقی می‌شوند با آموزش صحیحی که از استادان خود گرفته‌اند نوآوری‌های صحیح، بجا و مفید در عرصه موسیقی داشته باشند.

به طور کلی ارزیابی شما از سطح کیفی نوازندگی چیست و آیا در نوازندگی امروز اصالت‌ها حفظ می‌شود؟

همان طور که در جواب سؤال قبل اشاره کردم بجز یک عده انگشت‌شمار که زیر نظر استادان متخصص شاگری کرده‌اند بسیاری از نوازندگان کشور ما اصول و قوانین صحیح نوازندگی را در کار خود رعایت نمی‌کنند و این مایه تأسف است. به نظر من هر نوازنده بخصوص در حیطه سازهای کوبه‌ای و ضربی باید اجراهای برنامه به یاد ماندنی گل‌ها را الگوی خود قرار دهد و ببیند چگونه در آنجا استادان و پیشکسوتان حوزه موسیقی با رعایت درست چارچوب قوانین نوازندگی آثاری را خلق کردند که هنوز بعد از گذشت سال‌ها در گوش شنوندگان و علاقه‌مندان موسیقی آشنا و ماندگار است. راز موفقیت آن استادان این بود که اولاً خودشان پرورش یافته استادان مبرز پیشین بودند و ثانیاً با دقت تمام مراقب اصالت‌ها بودند و به خیال نوآوری، ساختار موسیقی ایرانی را مخدوش نمی‌کردند.

برای موسیقی، سه عرصه می‌توان درنظر گرفت: نوازندگی و آهنگسازی، پژوهش، آموزش. به نظر شما چه آسیب‌هایی آموزش صحیح تنبک را تهدید می‌کند؟

خطرها و آسیب‌های زیادی آموزش سازهای اصیل ایرانی به خصوص سازهای کوبه‌ای سنتی ما مثل تنبک را تهدید می‌کند. شیوه‌های نامعتبر و ناموجه تدریس به نسل جوان و نونهال کشور باعث شده که نوعی اغتشاش در حیطه موسیقی به وجود بیاید و این نبود شیوه درست و تخصصی باعث شده که سبک اولیه و اصیل آموزش سازهای کوبه‌ای مثل تنبک آرام آرام به دست فراموشی سپرده شود. باید استادان و مدرسان به این توجه کنند که به دور از هرگونه اختلاف و حب و بغضی با یکدیگر دور یک میز بنشینند و بتوانند به یک مبنای واحد و یکسان درباره روش تدریس به هنرآموزان موسیقی برسند؛ امیدوارم که حاصل این اتحاد و همدلی ثبت ساز تنبک به عنوان میراث ملی و در حوزه جهانی باشد.

از میان مکتب‌های تنبک‌نوازی کدام روش را برای آموزش بهتر و مناسب‌تر می‌دانید؟

دو روش اصلی در تدریس ساز تنبک وجود دارد. اولین روش شیوه استاد حسین تهرانی و دومین شیوه روش استاد امیرناصر افتتاح است. کسانی مثل آقای ظریف و آقای فخرالدینی روش اول را می‌پسندند چرا که معتقدند هنرآموز با این روش در حوزه آشنایی با ریتم قوی می‌شوند اما روش دوم به نسبت روش کاملتری است و بسیاری از استادان حوزه تنبک‌نوازی از این شیوه آموخته‌اند و در حال حاضر هم تدریس می‌کنند.

علاقه‌مندان به این حوزه همه قواعد تنبک‌نوازی را به طور کامل و جامع می‌آموزند. به اصطلاح تخصصی این روش روی یک خط حامل است و برای یادگیری، روش راحت‌تر و کامل‌تری نسبت به شیوه اولی است. بسیاری از نوازندگان تنبک مثل آقای اسماعیلی، بهمن رجبی، محمود فرهمند، آبتین جلالی و... از این شیوه بهره گرفته‌اند و در حال حاضر هم به همین روش تدریس می‌کنند. بنده هم از روش دوم در زمان شاگردی استفاده کرده‌ام و در حال حاضر هم برای آموزش هنرجویان ساز تنبک از این شیوه استفاده می‌کنم چرا که این شیوه از لحاظ شناخت ریتم و تقویت بیشتر قوه شنیداری در شناخت موسیقی نسبت به شیوه اول برتری دارد.

خوشبختانه روش دوم متداول‌تر است و به طور جهانی و گسترده در حوزه تدریس هم مورد استقبال بیشتری از طرف نوازندگان ساز تنبک قرار گرفته است.

شما احتمالاً از فضای آکادمیک و دانشگاهی موسیقی آگاهید. شیوه تدریس‌شان چطور است و چقدر با شیوه تدریس در آموزشگاه‌ها متفاوت است؟

در مراکز آموزش عالی و دانشگاه‌ها، ساز اصلی ساز ایرانی است اما تنبک نمی‌تواند ساز اصلی باشد. این هم یکی از اشکالات بزرگ است چون در تمام دنیا سازهای کوبه‌ای بسیار اهمیت دارند. تنبک به‌خاطر ویژگی حفظ ریتم و سرعت می‌تواند یک رشته گسترده باشد به خاطر آن شیرین‌کاری‌ها و اینکه می‌توان از هر 10 انگشت در این ساز استفاده شود، اما به خاطر برخی مسائل این اتفاق نیفتاده است. همیشه در حاشیه بوده است.

مسأله دیگر این است که همه نوازندگان خوب ما همه از همین دو روش استفاده می‌کنند نه اینکه بیایند روش‌های دیگر را استفاده کنند.

سالیان درازی است که شما به آموزش موسیقی خصوصاً به کودکان مشغولید و موفقیت‌هایی هم داشته‌اید. مشخصاً از چه سبک و شیوه‌ای پیروی می‌کنید؟

درباره روش تدریسم باید بگویم که آموزش را با دفتر تمرینی که شماره‌گذاری می‌کنم آغاز می‌کنم و این، آموزش ابتدایی ساز است. طرز گرفتن ساز، نشستن روی صندلی. اولین و شاید مهم‌ترین پیش‌نیازهای آموزشی است.

تأکید دارم در تمام اتاق آموزش آینه باشد تا هنرجو جلوی آینه بنشیند و حرکات دستش را که خیلی مهم است ببینید چرا که موقعیت ساز خیلی مهم است و هنر جو باید آن را ببیند و زیبا ساز زدن و درست اجرا کردن را بارها و بارها تمرین کند.

نکته دیگر اینکه تمام مطالب را آخر کلاس برای هنرجو ضبط می‌کنم تا از نظرشنوایی نمونه‌ای در منزل داشته باشد. برنامه‌های گلچین شده از برنامه‌ گل‌ها یعنی تک‌نوازی‌ها یا دونوازی را از استادان مختلف به هنرجو می‌دهم که در منزل و ماشین به این نوع موسیقی علاقه‌مند شود. این خیلی مهم است که سازهای اصیل را در اجتماع به نحو احسن آموزش بدهیم تا گسترش پیدا کنند.

امیدوارم استادان تنبک نواز در تدریس و آموزش این ساز  به یک اجماع برسند. فرعیات چندان مهم نیست مهم اصل ساز است. در سطح جهانی فرهنگ‌ها دارند به‌هم نزدیک می‌شوند و خیلی کشورها می‌توانند چیزهایی به تنبک اضافه کنند و ادعا کنند که این ساز مال آنها است. تنبک برای ما یک عادت موسیقی است و علاوه بر این، یک نشانه آیینی و سنتی هم هست. در قصه‌ها و در شاهنامه‌خوانی‌ها همیشه شخصی بوده که تنبک هم می‌نواخت. یک جور هویت ماست. خیلی بی‌انصافی است که قربانی اختلاف باشد.

در سایر کشورها ترویج سازهایی مثل تنبک چطور است و شیوه آموزش‌شان چیست؟ آیا ایرانی‌هایی را می‌شناسید که در خارج از کشور تدریس ‌کنند؟

ما در آموزش تنبک در کشورهای دیگر چند آموزشگاه مهم داریم. یکی زیر نظر آقای لقمان ادهمی است در امریکا. در آلمان برادران سامانی (رضا و بهنام) هستند. در تورنتو کانادا آموزشگاه سرو زیر نظر شاهین طبع فعال است که خانم نغمه فرهمند آنجا درس خواندند و این باعث افتخار است. می‌دانم که حتی هنرجویان خارجی به این مراکز رجوع می‌کنند و این باعث افتخار است.

به‌عنوان یک مدرس و آهنگساز، تحولی در امر موسیقی طی دو سال اخیر که دولت جدید سرکار آمده احساس می‌کنید؟

یقیناً وضع موسیقی به تبع اوضاع کل فرهنگ تغییراتی داشته‌است اگر چه این بهبود، کامل نبوده اما تا حد زیادی مطلوب شده است. بهترین دلیل برای تغییر، بازگشایی ارکستر ملی به‌رهبری استاد فخرالدینی است. امیدوارم گام بعدی ثبت‌ جهانی سازهای بومی و ملی ما باشد.